Trong di sản văn hóa phong phú của Nhật Bản, “Mottainai” – triết lý “không lãng phí” – không chỉ là một phạm trù đạo đức thông thường mà đã vươn lên thành một hệ tư tưởng chủ đạo, thẩm thấu vào mọi khía cạnh đời sống và đặc biệt hiển hiện rực rỡ trong truyền thống ẩm thực. Từ gian bếp gia đình ấm cúng đến chốn ẩm thực cao cấp, tinh thần trân trọng vạn vật, khai thác triệt để giá trị của mọi nguồn lực đã kiến tạo nên một bản sắc ẩm thực vô song, nơi sự tiết kiệm và sáng tạo cộng hưởng, sản sinh ra những tuyệt tác hương vị chinh phục mọi giác quan. Hãy cùng hòa mình vào hành trình khám phá ẩm thực thấm đẫm tinh thần “Mottainai”, nơi những món ăn bình dị trở thành biểu tượng của lòng tri ân vô bờ bến và sự cộng sinh hài hòa với thiên nhiên.
1. Okonomiyaki: Bản giao hưởng vị giác thăng hoa từ diệu tâm “Mottainai”
Okonomiyaki, món bánh xèo danh tiếng của Nhật Bản, tựa như một bức họa ẩm thực đa tầng, được kiến tạo từ bột mì thượng hạng, bắp cải tươi non, trứng gà tinh túy và vô vàn nguyên liệu phong phú khác. Ngay trong danh ngữ “Okonomiyaki” đã ẩn chứa triết lý “Mottainai” sâu sắc: “Okonomi” – “tùy theo ý nguyện”, “Yaki” – “nướng”. Món ăn này không chỉ là sự phối hợp ngẫu nhiên của các thành phần mà còn là chứng ngôn cho sức sáng tạo vô biên, nơi những nguyên liệu tưởng chừng như bình thường được “biến ảo” thành một “bản trường ca” hương vị độc đáo vô nhị.
Lật giở trang sử ẩm thực, tiền thân của Okonomiyaki là “Funoyaki”, một thức bánh tao nhã được nhắc đến trong các thư tịch cổ về nghi lễ trà đạo uy nghiêm. Thuở khai sơ, “Funoyaki” chỉ đơn thuần là bột mì hòa cùng thanh thủy, tráng mỏng trên chảo gang, điểm xuyết chút miso đậm đà, rắc đường cát trắng và hạt anh túc. Bước chuyển mình mang tính lịch sử đến vào thời kỳ hậu chiến đầy thử thách, khi tình trạng thiếu lương thực bao trùm toàn cõi. Giữa nghịch cảnh, người dân Nhật Bản đã tìm thấy ân huệ từ bột mì viện trợ, kết hợp cùng mọi nguyên liệu “dùng được” để kiến tạo nên món ăn “cứu tế”. Okonomiyaki xuất hiện trong bối cảnh đặc biệt đó, không chỉ giải tỏa cơn đói mà còn khơi dậy ngọn lửa hy vọng và tinh thần “Mottainai” kiên cường.
Từ món ăn dân dã thuở hàn vi, Okonomiyaki đã vươn lên vũ đài ẩm thực thế giới, trở thành một biểu tượng văn hóa Nhật Bản được mến mộ toàn cầu. Không chỉ dễ thực hiện, giá thành phải chăng, Okonomiyaki còn là giải pháp ưu việt để tận dụng tối đa những nguyên liệu còn dư, đồng thời mang đến trải nghiệm vị giác đa dạng, chinh phục mọi tâm hồn ẩm thực.
Hấp dẫn hơn cả, thế giới Okonomiyaki còn phân hóa thành hai trường phái ẩm thực trứ danh, thể hiện sự đa dạng văn hóa địa phương:
-
Phong cách Hiroshima: Okonomiyaki Hiroshima được chế tác công phu theo trình tự lớp lang. Lớp “nền tảng” tinh xảo từ bột mì, tiếp đến tầng bắp cải thanh khiết, rồi “vương miện” là các nguyên liệu tuyển chọn (thịt ba chỉ trứ danh, hải sản tươi roi rói, bắp nếp ngọt ngào…). Qua thao tác lật bánh điêu luyện, lớp áo hoàn thiện là nước xốt Okonomiyaki đậm đà, điểm xuyết rong biển khô và cá bào Kats節 thượng hạng.
-
Phong cách Osaka: Okonomiyaki Osaka mang đến sự hòa quyện tuyệt mỹ giữa bột mì và các thành phần như rau củ, thịt, hải sản… Tất cả được phối trộn tinh tế, áp chảo đến độ chín vàng hoàn hảo. Lớp phủ cuối cùng vẫn là nước xốt Okonomiyaki trứ danh, rắc thêm rong biển Aonori và cá bào, kiến tạo nên bản hòa âm hương vị vẹn tròn.
2. Kenchin-jiru: Tuyệt tác canh dưỡng sinh khai sinh từ tinh thần “Mottainai”
Kenchin-jiru, món canh rau củ thanh tao Nhật Bản, tựa như một khúc nhạc du dương, được tấu lên từ rau củ tươi mát, đậu phụ thanh khiết, hòa quyện cùng nước dùng Dashi tinh túy. Cội nguồn của Kenchin-jiru vẫn còn là một bí ẩn đầy quyến rũ, nhưng truyền thuyết được lưu truyền rộng rãi nhất lại gắn liền với thiền tự Kenchoji uy nghiêm tại Kamakura.
Tương truyền, vào thời Kamakura (thế kỷ XIII), vị cao tăng trụ trì chùa Kenchoji đã sáng tạo nên món canh này từ những phần rau củ còn lại sau quá trình chế biến các món chay thanh đạm. Từ đó, Kenchin-jiru mang trong mình tinh hoa của sự “tổng hợp” rau củ, với sự hội tụ phong phú của các loại rau theo mùa vụ.
Ngày nay, Kenchin-jiru không chỉ là yếu tố then chốt trong ẩm thực chay Shojin Ryori trang nghiêm mà còn là món canh thân thuộc trong mâm cơm gia đình Nhật Bản. Giá trị dinh dưỡng vượt trội và khả năng tận dụng nguyên liệu thừa đã biến Kenchin-jiru thành minh chứng sinh động cho triết lý “Mottainai” trong ẩm thực.
3. Tsukemono: Nghệ thuật chấm phá vị giác bừng nở từ “Mottainai”
Ẩm thực Á Đông vốn trân quý các món dưa muối, rau củ ngâm, và trong tiếng Nhật, “Tsukemono” là danh xưng bao quát cho những món ăn thanh khiết, giòn tan này. Tsukemono được xem là người bạn đồng hành không thể thiếu trong bữa ăn Washoku truyền thống, mang đến sự cân bằng vị giác và những lợi ích dưỡng sinh đáng giá.
Thế giới Tsukemono vô cùng đa dạng sắc màu, từ Gari (gừng non ngâm chua ngọt) thanh tao, Takuan (củ cải muối vàng) giòn sần sật, Umeboshi (mận muối chua mặn) đậm đà, đến Beni Shoga (gừng đỏ ngâm) nồng ấm… Dù mang muôn hình vạn trạng, Tsukemono đều có chung công năng: làm mới vị giác giữa các món ăn, khơi dậy cảm hứng ẩm thực, cân bằng hương vị tổng thể và hỗ trợ quá trình tiêu hóa một cách tự nhiên.
Một giai thoại đặc sắc về Kinsei, tiền thân là một thương hiệu rau củ và Miso trứ danh, nay là một trong những cửa hàng Tsukemono lừng lẫy nhất Nhật Bản. Khởi nguồn của Kinsei lại bắt nguồn từ tinh thần “Mottainai” thuần phác: chủ cửa hàng trăn trở trước việc loại bỏ rau củ không tiêu thụ hết, và đã nảy sinh ý tưởng ngâm muối, kéo dài hạn dùng, đồng thời sáng tạo nên sản phẩm ẩm thực độc đáo. Từ đó, Kinsei đã góp phần truyền bá triết lý “Mottainai”, khẳng định giá trị của sự trân quý đối với từng nguyên liệu dù là nhỏ bé nhất.
Trong chiều sâu văn hóa ẩm thực Nhật Bản, “Mottainai” không chỉ là một triết lý sống cao thượng mà còn là nguồn mạch cảm hứng vô tận cho sự sáng tạo ẩm thực. Từ những món ăn dân dã như Okonomiyaki, Kenchin-jiru, Tsukemono, đến các nghi lễ trà đạo uy nghiêm, tinh thần “Mottainai” luôn là sợi chỉ kim xuyên suốt, nhắc nhở nhân loại về giá trị của sự tiết kiệm, lòng tri ân và sự cộng hưởng hài hòa giữa con người và tự nhiên.