Nếu du khách đã từng đặt chân đến Nhật Bản, chắc hẳn đã được chiêm ngưỡng hoặc nhìn thấy qua Ukiyoe (tranh phù thế). Đây là một loại tranh khắc gỗ truyền thống vô cùng nổi tiếng trong vô vàn loại hình nghệ thuật của Nhật Bản.
Ngày nay, khi nhắc đến Ukiyoe, người ta thường liên tưởng ngay đến những bức tranh được in từ những bản khắc gỗ đầy màu sắc, song kỳ thực trong loại tranh này có tồn tại cả những bức họa vẽ tay. Đặc điểm của tranh vẽ tay là thứ mà nếu du khách đang sở hữu chắc chắn là độc nhất vô nhị, tranh do danh họa vẽ lại càng đắt đỏ hơn. Ngược lại, giá thành của loại còn lại thì vừa với túi tiền của tầng lớp bình dân hơn do chỉ cần dùng một bản khắc gỗ là có thể sao ra ít nhất 200 bức tương tự. Do đó, không có gì ngạc nhiên khi Ukiyoe lại được biết đến rộng rãi cả trong lẫn ngoài Nhật Bản thời bấy giờ.
Ý nghĩa của tên gọi “Ukiyoe”
Đương thời, người ta lý giải “Ukiyo” trong “Ukiyoe” là “một thời đại mới” hay “một phong cách hiện đại”. Theo đó, vào thế kỷ XVII tại Nhật Bản, khi chiến tranh loạn lạc đã tới hồi kết, nền kinh tế phát triển thần kỳ, vì thế mà các tầng lớp nhân dân Nhật Bản đều ca ngợi sự phát triển, phồn vinh và say sưa trong hoan lạc vì thế mà họ sống theo lối nghĩ “cuộc đời này là tạm bợ và ngắn ngủi, vì thế mà trong lúc dư dả cứ vui vẻ hưởng thụ”.
Chính vì thế, đặc điểm của những bức tranh Ukiyoe luôn lấy hiện thực của đời sống làm phông nền và những người họa sĩ tranh phù thể thường là những người mang sự hiếu kỳ mãnh liệt đến những chủ thể đi trước thời đại và phản ánh chúng vào trong tranh, vì thế, họ luôn thể hiện sự tươi mới trong phương thức thể hiện Ukiyoe.
Ukiyoe là một loại hình nghệ thuật được hình thành trong thời Edo
Nghệ thuật tranh phù thế của Nhật Bản ra đời trong thời kỳ Edo (1600-1868) dưới sự thống trị của Mạc phủ Tokugawa. Suốt nửa sau thế kỷ XVII, Ukiyoe trở nên vô cùng phổ biến ở trung tâm Edo, xuất phát là những tác phẩm đơn sắc như: Sumizuri-e của Hishikawa Moronobu vào thập kỷ 70.
Lúc đầu, người ta dùng bút lông và mực Ấn Độ, tô màu theo phương pháp thủ công, đến thế kỷ XVIII, tranh khắc gỗ màu mới được phát triển bởi Suzuki Harunobu tìm ra phương pháp tạo Nishiki-e. Thế kỷ XVIII cũng là lúc mà Ukiyoe trở thành một hình thức nghệ thuật mới dành cho đại chúng.
Ukiyoe có 2 phong cách vẽ khác nhau: khắc gỗ và cọ
Vào thời Edo, Ukiyoe được vẽ bằng cọ được gọi là “Nikuhitsuga” (肉筆画). Chúng tồn tại trước Ukiyoe khắc gỗ. Nikuhitsuga được vẽ trên nhiều chất liệu khác nhau. Ví dụ: Byoubue (屏風絵 – Tranh vẽ trên màn hình gấp), Emaki (絵巻 – Tranh vẽ trên cuộn), Kakemono (掛け物 – Tranh được vẽ để treo), Ema (絵馬 – Tranh vẽ trên Ema),…
Chủ đề, thể loại tạo nên một thế giới đa màu sắc trong tranh Ukiyoe
Chủ đề của những bức tranh khắc gỗ mang tính đi trước thời đại và phản ánh chúng một cách nhạy cảm vào trong tranh. Những người nghệ sĩ tranh khắc gỗ quan tâm sâu sắc đến những vấn đề nổi cộm đương thời hơn là những giá trị bất di bất dịch mà giới võ gia thời đó hằng sùng kính. Vì thế, trong những tác phẩm Ukiyoe, du khách có thể bắt gặp mọi thứ thuộc đời sống của con người đương thời, từ những nghệ sĩ múa nón, cô gái hàng rau hay những đĩa đầy ắp thức ăn, những con đường nổi tiếng,… đều là những chủ đề mà Ukiyoe đã thể hiện.
Những dòng tranh Ukiyoe nổi bật
Ukiyoe phản ánh bao quát nhiều khía cạnh trong đời sống của con người đương thời, vì vậy, ta có thể bắt gặp mọi thứ trong tranh, từ cô gái hàng rau, những nghệ sĩ múa nón đến những đĩa thức ăn đầy ắp Sashimi, những chiếc cầu, những con đường nổi tiếng. Những chủ đề được thể hiện trong Ukiyo-e đã định nên một số dòng tranh tiêu biểu như sau:
- Bijin-ga là thể loại đại diện cho Ukiyoe, tranh miêu tả mỹ nhân. Nhân vật chính của dòng tranh này có thể là những người phụ nữ nổi tiếng đương thời cho đến các cô gái vô danh và thậm chí là những kỹ nữ. Một số tác phẩm tiêu biểu của dòng tranh này là: “Thiếu nữ thổi kèn thủy tinh”, Nàng Geisha và người đàn bà mang hộp đàn Shamisen vượt mưa đêm”,… của Utamaro Kitagawa.
- Giga: hí họa. Là những bức tranh có chứa yếu tố gây cười hay các sự vật được nhân cách hóa. Tuy cũng có những tranh phảng phất sự trào phúng nhưng nhìn chung tính tiêu khiển vẫn nổi bật hơn cả. Tác phẩm tiêu biểu: “Vũ điệu bạch tuộc” của Sadahide Utagawa, “Mèo nhỏ – mèo lớn” của Yoshifuji Utagawa,…
- Yakusha-e là một dòng tranh dễ khơi nguồn sáng tạo nhất cho các họa sĩ. Một số tác phẩm thuộc dòng tranh này ra đời với mục đích làm áp phích hay tờ rơi quảng cáo cho các vở diễn mới đương thời. Tác phẩm tiêu biểu: “Ebizo Ichikawa trong vai Sadanoshin Takemura”, “Kikunojou Segawa III trong vai Oshizu – vợ của Bunzou Tanabe”,… của Sharaku Toshusai.
- Kacho-ga – dòng tranh với nội dung là hoa lá và chim muông. Xuất hiện nhiều nhất trong tranh là hoa cẩm chướng, chim trĩ, gà, cắt,… Tác phẩm tiêu biểu: “Chim chích bụi trên nhành hoa mai”, “Đôi uyên ương dưới nhành trúc tuyết”,… của Hiroshige Utagawa.
- Fukei-ga là dòng tranh phong cảnh với đối tượng trong tranh là những ngọn núi, thung lũng, cánh rừng, dòng sông,… Những bức tranh này đóng vai trò như bưu thiếp hoặc tờ rơi quảng cáo hay hướng dẫn du lịch. Tác phẩm tiêu biểu: bộ tranh “Ba mươi sáu cảnh núi Phú Sĩ” của Hokusai Katsushika với các bức vẽ lừng danh như “Gió Nam thổi giữa trời trong” (tên dân dã là “Núi Phú Sĩ đỏ”), “Mưa trắng dưới núi” (tên dân dã là “Núi Phú Sĩ đen”) hay “Bên kia ngọn sóng ở Kanagawa” (còn gọi là “Ngọn sóng lớn”),…
Giá cả đắt đỏ, có thể sao thành nhiều bản
Là những bức tranh khắc gỗ nên Ukiyoe có thể được sao thành nhiều bản và vì bao gồm nhiều công đoạn cũng như yêu cầu sự tỉ mỉ của các nghệ nhân trong quá trình hoàn thành nó nên giá thành của những bức tranh khắc gỗ khán đắc, phù hợp trong việc làm quà tặng cho bạn bè sau những chuyến du lịch Nhật Bản.
Quá trình hoàn thiện một bức tranh Ukiyoe
Trước khi được tung ra thị trường, Ukiyo-e phải kinh qua quy trình làm việc miệt mài của người họa sĩ, thợ khắc gỗ đến thợ in dưới sự phân phó của một nhà sản xuất. Người họa sĩ đóng vai trò quan trọng nhất: phác thảo bố cục chính bằng mực đen rồi tạo ra bản thảo chính thức gọi là “Hanshita”. Thợ khắc gỗ sẽ dán bản thảo này lên một bản gỗ rồi khắc các họa tiết lên để tạo thành bản “Sumiita” với những mảng màu đen. Tay nghề của thợ khắc gỗ được thử thách nhất khi khắc phần khuôn mặt và mái tóc. Một người thợ có khả năng khắc 2 sợi tóc trên 1mm chắc chắn có tay nghề không hề tầm thường và thậm chí có thể được tôn vinh như bậc thầy của nghề thợ khắc.
Đối với tranh đen trắng thì tới đây là hoàn thành sản phẩm, còn với tranh màu thì chỉ mới xong giai đoạn đầu tiên. Sau khi thợ in dùng bản Sumiita để in ra bản vẽ đen trắng gọi là “Kyogozuri”, họa sĩ sẽ sử dụng nó để thực hiện công đoạn phối màu. Lần này thợ khắc lại dán mảnh Kyogozuri màu lên bản gỗ chính để đi màu lên từng họa tiết. Do hầu hết Ukiyoe đều là hàng rẻ tiền nên chất liệu tạo màu cũng được làm từ những nguyên liệu đơn giản: đen – mực tàu; trắng – vỏ ngao mật nghiền nhuyễn; các sắc đỏ – hồng hoa (rum), thủy ngân; các sắc vàng – nghệ, cây hải đường, thư hoàng; các sắc xanh – cây chàm, rau thài lài,… Có thể sử dụng cả vàng, bạc hoặc bột mica để tạo vẻ đẹp lung linh sang trọng cho tác phẩm. Cuối cùng, thợ in sẽ đem in bản gỗ màu này lên giấy để tạo ra thành phẩm. Qua bàn tay giàu kinh nghiệm của thợ in, cả những vân gỗ nổi lên giữa bầu trời đêm hay vết lồi lõm trên một thân chim trắng đều toát lên đầy đủ vẻ đẹp sinh động nguyên sơ trên mặt giấy. Và dẫu mỗi bức tranh đều có đến hàng trăm bản sao giống hệt nhau, người mua vẫn cảm thấy vui khi trên mỗi trang giấy đều lưu lại hơi ấm do sự tương tác của gỗ với những bàn tay đã làm ra chúng.
Sau hàng thập kỷ đi vào quá vãng, ngày nay tranh Ukiyo-e vẫn được coi như một phần trong văn hóa đại chúng Nhật Bản truyền thống. Những bức tranh Ukiyo-e được bày bán đại trà trên đường phố là một trong những món quà lưu niệm địa phương rất được khách ngoại quốc mến chuộng khi du lịch Nhật Bản.
