Tháng 7 tại Nhật Bản không chỉ là khoảng thời gian của mùa hè sôi động mà còn là Tháng của Biển, một thời điểm đặc biệt để tôn vinh và nâng cao nhận thức về đại dương qua Ngày của Biển (Umi no Hi). Là một quốc đảo với đường bờ biển dài 33.889 km, sự hình thành và phát triển của văn hóa Nhật Bản từ xa xưa đều gắn liền với biển.
1. Huyền thoại lập quốc và sự liên kết với biển
Đứng trên cây cầu Ame no Ukihashi, nơi kết nối thiên đường (Ame) với mặt đất, hai vị thần Izanami và Izanagi đã khuấy động đại dương bằng ngọn giáo khảm ngọc của mình. Khi rút ngọn giáo lên, nước từ mũi giáo nhỏ xuống, sinh ra hòn đảo mang tên Onogoro. Trên hòn đảo đầu tiên này, hai vị thần đã kết hôn và sinh ra những người con, là những hòn đảo hợp thành đất nước Nhật Bản. Đây là huyền thoại lập quốc của xứ Phù Tang, được ghi chép trong Kojiki (Cổ Sự Ký) – biên niên sử cổ nhất còn sót lại của quốc gia này.
Sinh ra giữa đại dương bao la, từ ngàn xưa, biển đã mang đến nguồn sống nuôi dưỡng người dân Nhật Bản và là yếu tố quan trọng góp phần hình thành nên văn hóa và con người nơi đây. Izanami và Izanagi được coi là hai vị thần sáng tạo ra nước Nhật, gắn kết mạnh mẽ với yếu tố biển cả.
2. Khái quát về vùng biển Nhật Bản
Nhật Bản là một quốc đảo với bốn bề được bao bọc bởi biển: Thái Bình Dương ở phía Đông và Nam, Biển Okhotsk ở Đông Bắc, Biển Nhật Bản ở Tây Bắc, và Biển Hoa Đông ở Tây Nam. Biển nội địa Seto (Seto Naikai) ngăn cách các hòn đảo chính Honshu, Shikoku và Kyushu. Với đường bờ biển dài 33.889 km và không có nơi nào cách biển quá 200 km, tài nguyên biển có thể tiếp cận khá dễ dàng từ bất cứ đâu tại Nhật Bản.
Bên cạnh đó, vị trí địa lý đặc biệt của Nhật Bản nằm ở rìa lục địa Á-Âu và lãnh thổ trải dài hơn 3.000 km theo hướng Đông Bắc – Tây Nam, tạo nên sự đa dạng lớn về mùa và khí hậu. Các dòng hải lưu nóng và lạnh (Kuroshio – Oyashio) chảy dọc theo bờ biển qua các eo biển khác nhau đã tạo nên một môi trường biển vô cùng phong phú, sinh ra một trong số những ngư trường năng suất và đa dạng nhất thế giới.
Người ta ước tính rằng vùng nước ven biển của Nhật Bản có đến hơn 2.000 loài cá, cùng với hàng trăm loài động vật có vỏ khác. Quần đảo Nhật Bản chịu ảnh hưởng của chu kỳ gió mùa hằng năm, với những cơn bão lớn vào mùa hè và tuyết dày vào mùa đông, tạo nên một môi trường sống động và đa dạng.
3. Biển trong phong tục và tín ngưỡng Nhật Bản
Từ thời xa xưa, các nguồn tài nguyên biển đã được khai thác rộng rãi ở Nhật Bản. Những bằng chứng được khai quật cho thấy người Nhật đã hình thành mối quan hệ với biển từ thời Jomon (khoảng năm 10.000-300 TCN). Những chiếc thuyền độc mộc với niên đại hơn 5.000 năm đã được sử dụng cho các chuyến đi biển từ xa xưa. Xương của cá thu ngựa, cá tráp biển đỏ được tìm thấy trong các gò vỏ sò từ thời Jomon chứng minh rằng nhiều loại cá và động vật có vỏ là trụ cột trong chế độ ăn uống của người Nhật cổ đại.
Là sinh kế, nguồn cung cấp lương thực phong phú nuôi sống con người, biển đồng thời cũng là một thế lực thiên nhiên vô cùng mạnh mẽ, tiềm ẩn sự tàn phá và hủy diệt lớn lao. Người Nhật tôn kính sức mạnh của đại dương và thay vì kháng cự, họ sống thích nghi, hòa hợp với biển cùng những mối đe dọa của nó.
Thần đạo – tôn giáo bản địa của người Nhật cho rằng luôn có thần linh (kami) ngự trị trong mỗi sự vật xung quanh. Kami đại diện cho biển cả là Ryujin (hoặc Watatsumi trong một số truyền thuyết). Vị thần này mang hình dáng của một con rồng, cai trị đại dương và bảo vệ xứ Phù Tang. Ryujin điều khiển thủy triều và mưa bằng những viên ngọc ma thuật từ cung điện của mình dưới đáy biển, nơi được gọi là Long Cung hay Ryugu-jo, từng xuất hiện trong câu chuyện cổ tích về Urashima Taro.
Vị thần biển này được thờ phụng ở nhiều ngôi đền trên khắp Nhật Bản, đặc biệt là ở những làng chài hoặc các vùng nông thôn nơi lượng mưa là điều cần thiết để phát triển nông nghiệp. Ngoài ra, còn có một vị thần biển khác được tôn thờ là Ebisu – vị thần của sự chính trực, cái chết và vận may, cũng như biển và cá; được cho là con trai cả của Izanagi và Izanami. Thần Ebisu thường được mô tả với khuôn mặt hiền hậu, nụ cười rạng rỡ, tay phải cầm cần câu và tay trái ôm cá tráp biển.
4. Ngày của Biển (Umi no Hi) và tháng của Biển
Để tôn vinh biển cũng như ý nghĩa của biển trong văn hóa Nhật Bản, Ngày của Biển (Umi no Hi) đã được ra đời vào năm 1996. Umi no Hi rơi vào ngày thứ Hai của tuần thứ ba của tháng 7 và là một ngày lễ quốc gia. Ngoài ra, tháng 7 cũng được gọi là Tháng của Biển với nhiều sự kiện liên quan được tổ chức trên khắp đất nước nhằm nâng cao hiểu biết và nhận thức về đại dương.
Một phong tục khác vào mùa hè tại Nhật là Umi-biraki, hay ngày mở cửa bãi biển. Umi-biraki đánh dấu sự bắt đầu của mùa bơi lội tại các bãi biển Nhật Bản, thường do các quan chức địa phương phụ trách chủ trì. Các sự kiện Umi-biraki mở cửa cho công chúng và thường bao gồm một buổi lễ với nghi thức Thần đạo nhằm cầu nguyện cho sự an toàn của người đi biển. Sau đó, mọi người cùng dọn dẹp bãi biển và tham gia vào các hoạt động khác. Nhiều bãi biển ở Nhật Bản tổ chức sự kiện này vào ngày 1 tháng 7, trong khi ở Okinawa và những vùng biển ấm áp khác, lịch tổ chức sẽ sớm hơn.
5. Nền ẩm thực gắn liền với biển
Nhắc đến ẩm thực Nhật Bản, nhiều người sẽ nghĩ ngay đến những món ăn từ hải sản như sushi hay sashimi. Được bao bọc bởi đại dương nên bên cạnh gạo và rau, cá nói riêng và hải sản nói chung chắc chắn là nguồn thực phẩm chính trong chế độ ăn uống của người Nhật. Có một sự thật là người Nhật xưa kia gần như không ăn thịt do lệnh cấm thịt kéo dài suốt 12 thế kỷ, kết thúc vào năm 1872.
Hầu hết những món hải sản nổi tiếng nhất trong ẩm thực Nhật Bản được ra đời vào thời Edo (1603-1868). Sau khi Tokugawa Ieyasu thống nhất đất nước, văn hóa ẩm thực đã có sự phát triển đáng kể và nigiri sushi được ra đời, lấy cảm hứng từ món cá lên men với gạo và muối có nguồn gốc từ Trung Quốc, đã du nhập vào Nhật Bản từ trước đó.
Ngoài ẩm thực cá sống, các phương pháp chế biến khác như tsukudani (ninh trong nước tương và mirin), tempura hay kabayaki (lươn nướng) cũng được sáng tạo trong thời kỳ này. Nguồn hải sản dồi dào, tươi ngon của vùng biển Nhật Bản tạo điều kiện cho sự ra đời của nhiều món ăn trứ danh.
6. Biển trong các tác phẩm nghệ thuật
“Sóng lừng ngoài khơi Kanagawa” – bản in khắc gỗ nổi tiếng của danh họa Hokusai là một hình ảnh mang tính biểu tượng của xứ Phù Tang. Bức họa thời Edo này mô tả một con sóng dữ dâng cao, cuộn thành một vòng xoắn với đường viền trông như những “móng vuốt” đang giương lên, đe dọa nhấn chìm ba chiếc thuyền bên dưới. Đối với một quốc đảo như Nhật Bản, sóng là một biểu tượng đại diện cho nền văn hóa của họ. Chu kỳ tuần hoàn liên tục của sóng biểu thị sự yên bình nhưng cũng cho thấy tính hung hãn và khả năng phục hồi mạnh mẽ.
Sự lên xuống bất tận của con sóng vỗ vào bờ là lời nhắc nhở thường trực về sự trôi đi của thời gian cũng như sức mạnh nguy hiểm của biển cả. Sóng chuyển động liên tục cũng đại diện cho khái niệm vô thường trong Phật giáo – niềm tin rằng vạn vật đều phù du và luôn thay đổi. Vào thời kỳ Edo, sóng biển thường xuất hiện trong các bản in khắc gỗ Ukiyo-e như một ẩn dụ cho bản chất thăng trầm của cuộc đời. Một ví dụ đáng chú ý là bức “Biển ngoài khơi Satta, Tỉnh Suruga” của Utagawa Hiroshige, một họa sĩ nổi tiếng với những bức tranh miêu tả cảnh quan thiên nhiên Nhật Bản.
Bên cạnh những tác phẩm Ukiyo-e, biển cả còn hiện diện trong nhiều hình thức nghệ thuật khác như thơ Haiku và hội họa truyền thống Nihonga. Trong thơ Haiku, hình ảnh biển thường xuất hiện như một biểu tượng của sự vô thường và sự tương phản giữa cái bất biến và cái thoáng qua. Ví dụ, nhà thơ Matsuo Basho đã từng viết:
“Con sóng nhỏ vỗ nhẹ,
Dưới chân thuyền câu cá,
Lắng nghe tiếng biển sâu.”
Trong hội họa Nihonga, biển cả được thể hiện qua những nét vẽ tinh tế và chi tiết, thường là những cảnh quan tĩnh lặng và thanh bình, gợi lên sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên. Các bức tranh thường sử dụng màu sắc tự nhiên và chất liệu truyền thống để tạo ra những tác phẩm mang tính thiền định và sâu sắc.
7. Tháng của Biển và các lễ hội văn hóa
Mỗi năm, vào tháng 7, Nhật Bản tổ chức Tháng của Biển với nhiều sự kiện và hoạt động nhằm tôn vinh và nâng cao nhận thức về đại dương. Các lễ hội thường diễn ra trên khắp các vùng biển, từ những buổi lễ cầu nguyện tại các đền thờ Thần đạo cho đến các cuộc thi câu cá và các hoạt động giáo dục về bảo vệ môi trường biển.
Ngày của Biển (Umi no Hi), rơi vào ngày thứ Hai của tuần thứ ba trong tháng 7, là một ngày lễ quốc gia đặc biệt. Trong dịp này, người dân Nhật Bản thường tham gia vào các hoạt động giải trí ngoài trời như bơi lội, lặn biển và tham quan các bãi biển. Các khu vực ven biển tổ chức các buổi hòa nhạc, lễ hội ẩm thực và các hoạt động văn hóa nhằm tôn vinh sự gắn kết giữa con người và biển cả.
Tháng của Biển cũng là dịp để người dân Nhật Bản nhìn lại và đánh giá cao những giá trị mà biển cả mang lại, từ nguồn tài nguyên phong phú đến những đóng góp to lớn cho nền văn hóa và lối sống của họ. Việc bảo vệ và duy trì môi trường biển cũng được nhấn mạnh trong các hoạt động giáo dục và chiến dịch nâng cao nhận thức cộng đồng.
Với Nhật Bản, biển mang một ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong sự phát triển của kinh tế, văn hóa và xã hội tại quốc gia này. Và trong suốt chiều dài lịch sử cho tới hiện tại, mối quan hệ sâu sắc giữa người Nhật với biển cả vẫn không ngừng được mở rộng và thắt chặt. Những khía cạnh khác nhau của biển tại xứ Phù Tang sẽ tiếp tục được khai thác trong Chuyên đề Tháng của Biển, mời bạn đón đọc!