Chiếu Tatami là một phần không thể thiếu trong những thiết kế nhà truyền thống của người Nhật. Kết hợp hài hòa với những vật dụng truyền thống của căn phòng kiểu Nhật như cửa giấy, bàn trà thấp… tạo nên một không gian thoáng đãng, mang hương thơm dịu nhẹ và vẻ đẹp tinh tế, trang nhã luôn là niềm tự hào của gia chủ.
Tatami là điểm đặc trưng của một ngôi nhà Nhật truyền thống, nơi không được đi giày dép trong phòng. Phòng được lát sàn bằng Tatami được gọi là phòng “和室” – Washitsu (phòng kiểu Nhật). Không chỉ trong ngôi nhà mà người Nhật thường ở, mà ở các khách sạn, nhà khách đều có những căn phòng kiểu Nhật sử dụng chiếu Tatami.
Chiếu Tatami được làm từ những sợi rơm khô đan và ép chặt vào nhau, được người Nhật sử dụng để lót hoặc trải sàn nhà.
Ngày nay, Tatami được sử dụng phổ biến, không chỉ tại những không gian truyền thống, mang đậm phong cách Nhật mà còn trong cả những ngôi nhà thiết kế hiện đại.
Lịch sử của chiếu Tatami
Tên gọi “Tatami” (畳) có nguồn gốc từ động từ “Tatamu” với nghĩa là “gấp”, “xếp”, được dùng chỉ chung những vật mỏng dùng để lót, trải, có thể xếp lại được.
Tatami có lịch sử rất lâu đời, và được lưu truyền như một nét văn hóa của Nhật Bản trong khoảng 1.300 năm với chiếc Tatami đầu tiên ở Nhật Bản được cho là có từ thời Nara (710-794), được dùng chỉ chung những vật mỏng dùng để lót, trải, có thể xếp lại được.
Chúng bắt đầu mang những đặc điểm của Tatami hiện đại là vào thời kỳ Heian (794-1185). Vào thời điểm này, phong cách kiến trúc theo lối Shiden-zukuri trở nên thịnh hành trong giới quý tộc ở Nhật Bản. Khi sàn nhà bằng gỗ trở nên phổ biến, chiếu Tatami được gia tăng độ dày và để cố định trên sàn, dùng làm thảm ngồi riêng hoặc lót chỗ ngũ cho Thiên hoàng và giới quý tộc.
Bước sang thời kỳ Muromachi (1336-1573), kiến trúc nhà ở thay đổi, Tatami bắt đầu được dùng để lót toàn bộ bề mặt sàn. Phòng lót Tatami cũng được sử dụng để tổ chức những nghi lễ trang trọng như Trà đạo, kéo theo sự ra đời của những quy tắc ứng xử khi ngồi trên chiếu. Tuy nhiên, những tầng lớp dưới Samurai thì không có được “vinh dự” bước vào những căn phòng đó, họ chỉ được sử dụng các loại chiếu mỏng, rơm khô để trải chỗ ngủ của mình.
Đến thời kỳ Edo (1603-1868), Tatami bắt đầu tạo nên “cơn sốt” trong tầng lớp bình dân, lan tỏa đến cả vùng thôn quê, và dần trở thành một biểu tượng văn hóa quốc dân của Nhật Bản.
Đến nay, tuy Tatami dần trở nên vắng bóng trong các căn nhà theo lối Âu hiện đại, nhưng những căn phòng lót chiếu Tatami (được gọi là Washitsu) vẫn được coi là căn phòng Nhật điển hình, và việc sở hữu một phòng Washitsu trong nhà cũng chính là niềm tự hào của gia chủ.
Đặc điểm cấu tạo của chiểu Tatami
Một chiếc chiếu Tatami gồm có 3 phần: Lõi chiếu, bao chiếu và viền chiếu. Lõi chiếu Tatami truyền thống có chiều dày khoảng 5cm được người Nhật làm bằng rơm khô đan ép chặt với nhau, lớp ngoài được làm từ cỏ Igusa (cỏ bấc đèn) tạo ra cảm giác êm ái, đàn hồi. Tuy nhiên, ngày nay được thay thế bằng ván ép nhân tạo, nhựa styrofoam,… nhẹ hơn và sạch sẽ hơn. Bao chiếu khá mỏng, được người Nhật đan từ cỏ Igusa hoặc cói được bao bên ngoài lõi chiếu. Bao chiếu có thể sử dụng được cả 2 mặt và được thay khi bị cũ. Tuổi đời của một bao chiếu từ 3-5 năm. Viền Tatami dùng để nối 2 bộ phận: lõi chiếu và bao chiếu lại với nhau, được làm từ sợi bông, sợi lanh, tơ lụa,… Để tăng tính thẩm mĩ người Nhật còn nhuộm màu sắc (chủ yếu là xanh lá cây) và in hoa văn để tạo vẻ đẹp khác biệt cho căn phòng.
Kích cỡ chuẩn của một chiếc Tatami là 2:1 (chiều dài gấp đôi chiều rộng) có kích thước cơ bản là 955x1910mm, dày 55mm theo chuẩn Kyoto và còn được gọi là “Kyouma Tatami”. Tuy nhiên, một số vùng Nhật Bản có kích thước khác như vùng Nagoya là 910x1820mm và được gọi là “Ainoma Tatami”, còn ở Tokyo thì là 880x1760mm và được gọi là “Edoma Tatami” hay “Kantouma Tatami”.
Ngoài kiểu chữ nhật phố thông, chiếu Tatami còn có kiểu hình vuông 1:1 gọi là “Hanjou” và kiểu Tatami 3:2 thường được dùng trong các trà thất gọi là “Daimedatami”.
Những đặc tính ưu việt
Chiếu không phải là vật dụng xa lạ trong văn hóa Á Đông, nhưng chiếu Tatami của Nhật Bản mang một số ưu điểm rất đặc trưng như: có độ đàn hồi tốt, khó cháy và có thể sử dụng với nhiều mục đích khác nhau.
Trước hết, bởi lõi chiếu khá dày, còn lớp ngoài của chiếu được làm từ cỏ Igusa – một loại thực vật có mặt cắt giống cấu tạo của bọt biển nên chứa rất nhiều không khí bên trong, chính vì vậy khi đi chân trần trên chiếu Tatami, lòng bàn chân sẽ cảm nhận được độ đàn hồi, êm ái của chiếu. Ở những nhà có người già và trẻ nhỏ, sử dụng chiếu Tatami sẽ hạn chế được những trường hợp bị thương do té ngã, va đập.
Bên cạnh đó, tuy được làm từ vật liệu tự nhiên nhưng Tatami lại rất khó cháy. Nguyên nhân là bởi lửa rất khó đốt được lõi rơm đã được bện chặt thành một lớp dày lên đến 5cm, lớp bao chiếu lại luôn chứa một lượng hơi ẩm nhất định. Trong trường hợp chiếu bị bắt lửa, thì nó cũng chỉ cháy âm ỉ chứ không khiến lửa lan rộng ngay.
Phòng chiếu Tatami cũng là một không gian đa năng, nơi vừa có thể ngả mình để nghỉ ngơi thư giãn, vừa có thể dùng làm nơi tiếp khách, tổ chức các môn nghệ thuật truyền thống như Trà đạo, cắm hoa,… nhờ vẻ đẹp tinh tế, trang trọng. Ngoài ra, bởi Tatami có tác dụng giúp con người nâng cao khả năng tập trung nên nhiều gia đình Nhật cũng để cho con cái sinh hoạt và học tập tại những căn phòng này.
Cảm nhận công dụng của Tatami bằng 4 giác quan
Bên cạnh chức năng chuyên dụng dễ nhận thấy là để trải hay lót sàn, chiếu Tatami còn có nhiều công dụng khác. Đặc biệt hơn, du khách có thể cảm nhận công dụng của chúng bằng 4 giác quan.
Về thị giác: Trong Washitsu, người Nhật không sử dụng các loại ghế có chân mà sẽ ngồi trên các tấm đệm Zabuton hay loại ghế tựa không chân được gọi là Zaisu. Các loại bàn hay bàn sưởi Kotatsu được sử dụng kèm theo cũng có thiết kế rất thấp. Thiết kế này được cho là đem đến cảm giác an tâm và bình tĩnh hơn vì khi đứng ở vị trí cao, tâm trạng của con người sẽ dễ bị kích động hơn.
Về xúc giác: Một chiếc chiếu Tatami được cho là có thể hút trung bình 500cc hơi nước trong không khí, khi phòng ốc quá khô, lượng hơi nước này sẽ được giải phóng ra, giống với cơ chế hoạt động của một chiếc máy hút ẩm – phun ẩm tự nhiên.
Về khứu giác: Tatami có khả năng hấp thu khí NO2 – chất gây ô nhiễm không khí, giữ cho không khí trong lành. Thêm đó, chiếm 20% trong thành phần hương thơm của cỏ Igusa là phytoncide, chiếu Tatami đem đến hương thơm nhẹ nhàng và khiến đầu óc thư thái hơn.
Về thính giác: Tatami còn có một khả năng là hấp thụ tiếng ồn, rất thích hợp với người sống trong các khu hộ chung cư đông đúc.
Vai trò của những chiếc chiếu Tatami trong đời sống và văn hoá “xứ Phù Tang”
Có một câu ngạn ngữ cổ ở Nhật Bản nói rằng: “Tatami giống như một người vợ”. Cũng như một người vợ, Tatami sẽ trở thành một trong những vật dụng có ảnh hưởng nhất trong cách sống của người Nhật. Các loại hình nghệ thuật truyền thống của “xứ Phù Tang” như trà đạo, cắm hoa, múa, nhạc cũng được thực hiện trong không gian của Tatami.
Chiếu Tatami luôn là một hình ảnh đã ăn sâu vào tiềm thức và văn hóa của Nhật Bản. Hình ảnh người phụ nữ trong trang phục Kimono nhẹ nhàng di chuyển trên chiếc chiếu Tatami, rót trà mời khách, Seiza và đàn hát. Hay hình ảnh người Nhật ngồi Seiza trên chiếu Tatami bên cạnh bàn sưởi Kotatsu để tiếp khách, để ngắm hoa. Hay thưởng thức trà đạo vẫn là những minh chứng cho thấy Tatami sẽ không thể biến mất và mãi trường tồn trong văn hóa và lối sống của người Nhật.
Cách trải chiếu Tatami đúng cách
Trong văn hoá của người Nhật, Tatami sẽ được trải theo 2 cách, đó là cách Shyugi Shiki và Fushyugi Shiki.
Shyugi Shiki là cách trải chiếu Tatami thông dụng dành cho nhà ở tại Nhật Bản. Cách trải chiếu này được thực hiện bằng cách sắp xếp các cạnh chiếu sao cho vuông góc với nhau. Bên cạnh đó cách trải này còn dùng để phân biệt nhà ở và những khu vực khác tại Nhật Bản.
Fushyugi Shiki là một trong những cách trải chiếu dùng cho những sự kiện đau buồn để cầu nguyện, tại các đám tang… Ngoài ra, cách trải này cũng có thể bắt gặp tại những không gian lớn như đền, chùa tại Nhật Bản. Ở cách trải này chiếu được xếp song song với nhau và trải theo chiều dài hoặc chiều rộng sao cho vừa với căn phòng trong không gian lớn. Nhìn vào cách xếp chiếu này mọi người có thể phân biệt được không gian căn phòng như thế nào.
Văn hóa ứng xử trong phòng trải chiếu Tatami
Cùng với sự phát triển của lối sống hiện đại, chiếu Tatami không được sử dụng phổ biến như trước nữa. Chúng hiện chỉ được sử dụng tại những không gian Nhật truyền thống hay không gian trà đạo. Cũng vì thế mà rất ít người biết đến văn hóa ứng xử trong phòng trải chiếu Tatami. Thậm chí, rất nhiều người Nhật cũng không quan tâm nhiều đến vấn đề này. Tuy nhiên, khi du khách ghé thăm những ngôi làng Nhật truyền thống hay những căn phòng trà đạo, cắm hoa, thì cần phải đặc biệt chú ý văn hóa ứng xử trong phòng Tatami.
Trước hết, điều cơ bản của văn hóa cư xử trong phòng trải Tatami là “không giẫm lên các mép của Tatami”.
Ở phần đầu, chúng tôi đã giới thiệu rằng một tấm Tatami được cấu tạo bởi các cạnh viền (Tatami Fuchi) làm bằng vải với màu sắc và hoa văn khác nhau. Đó là cấu tạo cơ bản của Tatami để nhắc mọi người không dẫm lên chúng.
Có nhiều giả thuyết khác nhau cho điều đó, nhưng giả thuyết được chấp nhận rộng rãi nhất là mọi người tránh dẫm lên gia huy của chủ nhà.
Trước đây, trong một ngôi nhà Nhật mang đậm phong cách truyền thống, người ta thường thêu gia huy trên mép của Tatami. Giẫm lên Tatami Fuchi được coi là một hành động rất thô lỗ, vì nó được cho là giẫm lên biểu tượng của ngôi nhà.
Người ta nói rằng đây là lý do mà nghi thức không bước lên rìa của Tatami đã được hình thành. Cũng có giả thuyết cho rằng mọi người không dẫm lên mép của Tatami để có thể kéo dài tuổi thọ của chúng.
Cũng cần tránh dẫm lên bệ cửa. Đây là ranh giới giữa các phòng, nằm ở trung tâm của ngôi nhà và được kết nối với cột chính của ngôi nhà. Vì thế, nó được coi là gắn liền với chủ nhân của ngôi nhà. Việc bước lên bệ cửa, do đó, cũng giống như việc khách bước lên người chủ của một gia đình. Và hành động này được cho là thiếu phép tắc.
Điều cuối cùng, không bước lên đệm ngồi Zabuton. Trong phòng trải Tatami, mọi người thường ngồi trên chiếc đệm có tên “座布団” (Zabuton) thay vì ghế. Người Nhật thường ngồi xếp bằng hoặc ngồi kiểu quỳ Seiza, thẳng lưng trên đệm Zabuton. Khi ngồi trên đệm, người ta quy định rằng trước tiên phải ngồi thẳng trên mặt đệm, sau đó di chuyển dần đầu gối lên đệm để ngồi, thay vì giẫm lên.
Hi vọng những nội dụng chia sẻ trên đã giúp du khách hiểu rõ hơn về chiếc chiếu Tatami, một biểu tượng văn hóa không thể xóa mờ trong tâm trí người dân Nhật.
Khi có dịp du lịch Nhật Bản, du khách đừng quên mua chúng về làm kỷ niệm nhé! Đó cũng là một cách để du khách hiểu biết thêm về nền văn hoá của đất nước này.