Nhật Bản có nền văn hóa tồn tại qua hàng ngàn năm, thấm nhuần trong dòng máu của những người dân nơi đây. Một số nét văn hóa đã trở thành truyền thống và thói quen của người Nhật trong đời sống, học tập và làm việc của họ. Một trong số đó là nghệ thuật thư pháp.
Shodō (書道 – “thư đạo”), hay nói một cách đơn giản là nghệ thuật viết chữ đẹp, nghệ thuật thư pháp là một trong những hình thức nghệ thuật nổi tiếng ở Nhật Bản, được rất nhiều người Nhật tham gia và theo đuổi, vì thế mà đây chính là một trong những bộ môn nghệ thuật được đánh giá cao nhất ở “xứ sở hoa anh đào”.
Loại hình nghệ thuật này bao hàm trong nó cảm quan mang tính tâm linh và tâm thần. Hiểu một cách đơn giản thì thư pháp là nghệ thuật viết chữ đẹp. Các tác gia lớn tạo ra những tác phẩm nghệ thuật từ những cây cọ trúc và mực trên nền giấy Tuyên, truyền tại cái đẹp và sự hài hòa. Sự kết hợp giữa tính đơn giản và sự duyên dáng trong các tác phẩm thư pháp là một trong các nguyên tắc chính của tiêu chuẩn thẩm mĩ Nhật Bản.
Nghệ thuật thư pháp Nhật Bản có nguồn gốc từ Trung Quốc và được du nhập vào Nhật từ thời kỳ Nara (710-794) cùng với cách chế tạo mực, giấy và bút lông. Tuy chịu nhiều ảnh hưởng từ nghệ thuật thư pháp của Trung Hoa nhưng người Nhật cũng đã có được những cách cách tân riêng để tạo ra được một trường phái nghệ thuật thư pháp riêng của mình, trong đó tiêu biểu nhất cho trường phái này đó là hệ thống chữ “Kana”.
Trong thư pháp Nhật Bản, sự khởi đầu, hướng đi bút, hình thức, sự kết thúc của các đường, sự cân bằng giữa các nhân tố là vô cùng quan trọng. Chữ tượng hình, về bản chất, là sự hài hòa, cân đối và thăng bằng. Có tới 2.136 ký tự kanji trong tiếng Nhật Bản mà trẻ em Nhật Bản phải học từ bé. Những ký tự tượng hình này được các nghệ nhân thư pháp truyền tải lên mặt giấy trắng vô cùng tài tình, tạo nên những bức thư pháp mang đậm ý nghĩa biểu trưng, thể hiện khí chất và tâm hồn của người nghệ sĩ.
Thư pháp Nhật Bản có 3 phong cách viết chính gồm: Kaisho, có nghĩa là “viết thư pháp kiểu vuông”, là kiểu viết nhập môn của thư pháp, người mới bắt đầu học đều phải ngày ngày luyện viết kiểu chữ này. Kiểu chữ này rất tốt trong việc tạo nền tảng cho học viên sử dụng bút lông để viết chữ thư pháp. Trong phong cách Kaisho, mỗi nét chữ được viết ra đều thể hiện được sự cẩn thận và rõ ràng, tạo được kiểu thư pháp theo lối chữ in mà chúng ta có thể nhìn thấy trên các tờ báo. Gyousho có nghĩa là là “viết thư pháp kiểu nhanh” muốn nói đến phong cách viết nửa chữ thảo trong thư pháp Nhật Bản, cách viết mà hầu hết mọi người hay sử dụng nhiều trong ghi chú. Không giống với cách viết chữ thảo trong tiếng Hoa, trong phong cách Gyousho, những nét chữ được viết rời rạc theo phong cách Kaisho được kết hợp với nhau, tạo thành phong cách viết trôi chảy và lưu loát hơn. Chữ viết theo kiểu này thường phổ thông và dễ đọc đối với đại đa số tầng lớp tri thức ở Nhật Bản. Sousho là “kiểu thư pháp nhiều nét”, đề cập đến phong cách viết chữ thảo trôi chảy trong thư pháp Nhật Bản. Với cách viết này, người đọc rất khó đọc vì các nhà thư pháp hiếm khi cho phép bút lông của mình rời khỏi giấy, để có được nét chữ thanh nhã và nhanh hơn. Chỉ duy nhất những người nào học viết kiểu thư pháp này mới có thể dễ dàng đọc được nguyên bản thể thư của nó.
Trong các tác phẩm thư pháp Nhật Bản, tính nhân văn được biểu hiện một cách thuần túy, nguyên vẹn và cách sống, cách suy nghĩ của tác giả cũng được phản ánh rõ nét trong từng tác phẩm thư pháp. Để cảm nhận trọn vẹn vẻ đẹp cả về cách thể hiện và tinh thần của một tác phẩm thư pháp, đòi hỏi cả người viết và người xem phải có sự đồng điệu về tâm hồn, đồng nhất về tri thức và trình độ. Theo phân loại của Hội Thư pháp Mainichi của Nhật Bản, thư pháp truyền thống đến thư pháp hiện đại của Nhật Bản có thể được xếp theo 7 trường phái: Thư pháp chữ Hán được tạo nên dựa vào thơ, văn xuôi cổ điển viết bằng chữ Hán, dựa vào cảm nhận nghệ thuật và phương pháp học thư pháp của từng người, thể hiện tính hiện đại hoà quyện trong tính truyền thống. Thư pháp chữ Kana được tạo ra để viết những từ ngữ đẹp của Nhật Bản thông qua việc cải biên, phát triển những bài hát Waka và thơ Haiku. Thư pháp thơ văn cận đại là những tác phẩm lấy văn và thơ hiện đại làm đề tài, điều hoà giữa chữ Hán và chữ Kana tạo ra một thư pháp mới. Thư pháp viết chữ lớn là những tác phẩm chữ lớn mà số lượng chỉ từ 1 đến 2 chữ. Một thế giới thư pháp mới được tạo ra từ việc định hướng tạo hình, tôi luyện đường nét và sáng tạo về màu đen. Thư pháp ZenEi chịu ảnh hưởng của hai trường phái hội họa trừu trượng phương Tây và triết học phương Đông. Không bị giới hạn bởi việc lấy chữ làm nguyên liệu chính, người viết có thể tự do thể hiện tâm hồn và tình cảm. Thư pháp chữ khắc gỗ, chữ viết được khắc lên bản gỗ mang tính lập thể và còn có thể được tô bằng nhiều màu sắc. Thư pháp chữ in bằng khuôn khắc đá – Tenkoku, bộ môn này được cho là tinh hoa của phương Đông và giới thư pháp. Chữ in bằng khuôn hình vuông 3 phân. Người ta khắc trên đá những bản thư pháp và chữ viết thời cổ đại của Trung Quốc sau đó in trên giấy trắng, tạo nên sự tương phản rất đẹp giữa mực (đỏ) và giấy.
Để tạo nên một thư pháp hoàn chỉnh, người Nhật sử dụng 7 dụng cụ cơ bản, bao gồm: Giấy Nhật (Washi): được làm từ các sợi bên trong vỏ cây gampi, cây bụi misumata hoặc cây dâu giấy (kozo). Washi thường được làm thủ công, ngay cả trong thời hiện đại, với những kỹ thuật được truyền lại qua hơn 1.000 năm. Bút lông/Cọ (Fudé): dùng để viết, với nhiều hình dạng và kích cỡ, thường được làm từ lông động vật. Phổ biến nhất là lông dê, cừu, bờm ngựa,… Cán bút được làm từ gỗ, tre, ngày nay có thể làm từ nhựa hay các vật liệu khác. Thỏi mực (Sumi): Thỏi mực càng lâu năm thì càng tốt. Những thỏi mức tốt nhất là những thỏi khoàng 50-100 tuổi. Nghiên mực (Suzuri): để mài mực (mài thỏi mực với nước). Lót giấy (Shitajiki): dùng để đặt dưới giấy để tránh mực bị thấm ra ngoài. Chặn giấy (Bunchin): cố định giấy trên mặt phẳng. Ấn (chiện): nghệ thuật khắc ấn được gọi là Tenkoku. Các học viên được khuyến khích tự khắc ấn riêng. Vị trí của dấu chiện này tùy thuộc vào quan niệm thẩm mĩ.
Trong quá trình viết thư pháp, đầu tiên cần phải mài mực cùng với ngước trong nghiên cho đến khi mực tan ra thành dạng lỏng thì có thể sử dụng được. Thao tác cầm bút, cần phải sử dụng ngón cái, ngón trỏ và ngón giữa của tay phải, cầm ở giữa thân bút và vuông góc với mặt giấy. Khi viết cần phải thẳng lưng với tay trái đặt nhẹ nhàng trên mặt giấy để tạo ra được những nét chữ đẹp và sạch sẽ.
Ở Nhật Bản, thư pháp được coi như là một bộ môn nghệ thuật hiện đại, đang được tiến hành theo tinh thần cách tân. Sức sống của thư pháp trong đời sống hiện đại Nhật Bản biểu hiện ở lịch triển lãm định kỳ vào đầu tháng 7 hằng năm tại Tokyo và 9 thành phố khác ở Nhật Bản cũng như tại gần 20 quốc gia trên thế giới. Ngoài ngày mùng 2 tháng 1 hàng năm là ngày hội viết chữ của cả nước, thư pháp còn được tổ chức vào những dịp hiếu, hỉ, mừng tân gia hay mừng nhập môn, nhập trường… Hiện nay, thư pháp đã được đưa vào chương trình giáo dục phổ cập cho học sinh phổ thông của Nhật Bản.
Nét đẹp trong loại hình nghệ thuật thư pháp của Nhật Bản rất khó thể có thể miêu tả hết được. Chỉ có thể thực hiện ngay một chuyến du lịch Nhật Bản cùng chúng tôi, du khách mới có thể khám phá được hết những “nét đẹp” văn hóa này.