“Tiết Phân” (Setsubun, 節分) là một trong những lễ hội truyền thống mang tính biểu tượng của Nhật Bản, gắn liền với tín ngưỡng dân gian và phong tục xưa cũ. Với ý nghĩa đánh dấu sự chuyển giao giữa các mùa, đặc biệt là ngày trước Lập Xuân (Risshun, 立春), Tiết Phân là dịp để người Nhật thực hiện các nghi thức xua đuổi tà khí, cầu chúc may mắn, và chào đón một năm mới an lành.
Lễ hội nổi bật với tục lệ rắc đậu (Mamemaki, 豆撒き), gắn đầu cá mòi và cành ô rô (Hiiragi Iwashi, 柊鰯), ăn sushi cuộn may mắn (Ehōmaki, 恵方巻), cùng nhiều phong tục thú vị khác. Để hiểu rõ hơn về ý nghĩa của Tiết Phân và cách người Nhật tận hưởng lễ hội này, hãy cùng khám phá nguồn gốc, lịch sử, các hoạt động truyền thống và cách người Nhật hiện đại hóa lễ hội cổ truyền này.
1. Tiết phân là gì? Nguồn gốc và ý nghĩa
Nguồn gốc thuật ngữ
Từ “Tiết Phân” (Setsubun) bắt nguồn từ chữ Hán 節分, có nghĩa là “phân chia mùa”. Theo quan niệm cổ truyền, mỗi năm có bốn ngày Tiết Phân, tương ứng với ngày trước khi Xuân, Hạ, Thu, và Đông bắt đầu. Tuy nhiên, từ thời kỳ Edo (1603–1868), người Nhật chỉ tập trung vào ngày Tiết Phân trước Lập Xuân, vì họ coi đây là thời điểm khởi đầu của một năm mới.
Ý nghĩa tinh thần
Trong văn hóa Nhật Bản, Tiết Phân mang ý nghĩa tâm linh quan trọng. Đây là lúc để xua đuổi những điều xui xẻo, bệnh tật, và tà khí của năm cũ, đồng thời cầu mong phúc lộc, sức khỏe và hạnh phúc trong năm mới. Ngày Lập Xuân thường gần với Tết Nguyên Đán, khiến lễ hội này có nét tương đồng với các phong tục Tết ở các nước Đông Á, như tục “xông đất” hoặc “hóa giải điều xấu”.
2. Thời gian tổ chức Tiết Phân
Ngày Tiết Phân không cố định theo lịch dương, mà thay đổi tùy theo lịch Lập Xuân. Thông thường, ngày Tiết Phân rơi vào ngày 2, 3 hoặc 4 tháng 2. Ví dụ:
- Năm 2025: 2 tháng 2
- Năm 2026: 3 tháng 2
- Năm 2027: 3 tháng 2
- Năm 2028: 3 tháng 2
- Năm 2029: 2 tháng 2
Người Nhật thường tổ chức lễ hội vào buổi tối, khi cả gia đình quây quần bên nhau để thực hiện các nghi thức truyền thống.
3. Các hoạt động chính trong Tiết Phân
3.1. Rắc đậu (Mamemaki, 豆撒き)
Rắc đậu là nghi lễ trung tâm trong Tiết Phân, được tổ chức tại nhà, trường học và đền chùa. Đậu nành rang (Fukumame, 福豆) được rắc khắp nơi trong nhà, đặc biệt ở cửa ra vào và các góc nhà. Người thực hiện thường là chủ gia đình hoặc trẻ em, trong khi mọi người đồng thanh hô vang:
“Quỷ ra ngoài! Phúc vào trong!” (鬼は外！福は内！/ Oni wa soto! Fuku wa uchi!).
- Ý nghĩa: Quỷ (Oni, 鬼) là biểu tượng của những điều xui xẻo, bệnh tật và tai họa. Hành động rắc đậu tượng trưng cho việc xua đuổi tà khí và chào đón phúc lành vào nhà.
- Tục ăn đậu: Sau khi rắc đậu, mỗi người ăn số hạt đậu bằng tuổi của mình, cộng thêm một hạt, với mong muốn sức khỏe và hạnh phúc trong năm mới.
3.2. Gắn đầu cá mòi và cành ô rô (Hiiragi Iwashi, 柊鰯)
Người Nhật treo đầu cá mòi nướng lên cành ô rô và đặt trước cửa nhà để xua đuổi tà ma.
- Ý nghĩa: Mùi tanh của cá mòi và gai nhọn của cây ô rô được tin là có khả năng ngăn chặn quỷ dữ xâm nhập vào nhà. Đây là phong tục đặc biệt phổ biến tại các vùng nông thôn Nhật Bản.
3.3. Ăn sushi cuộn may mắn (Ehōmaki, 恵方巻)
Ehōmaki là một loại sushi cuộn lớn, gồm 7 loại nhân (thường là cá sống, trứng, rau củ…), tượng trưng cho Thất Phúc Thần (Shichifukujin, 七福神). Người Nhật ăn Ehōmaki theo hướng may mắn (Ehō, 恵方) của năm, trong im lặng để điều ước được thực hiện.
- Lưu ý: Không được cắt cuộn sushi, vì điều này được cho là làm “đứt” vận may.
4. Lịch sử và văn hóa Tiết Phân
4.1 Nguồn gốc rắc đậu
Phong tục rắc đậu có nguồn gốc từ nghi lễ Tsuina (追儺) du nhập từ Trung Quốc vào thời kỳ Heian (794–1185). Ban đầu, đây là một nghi thức cung đình nhằm xua đuổi tà ma trong đêm Giao thừa.
4.2 Biểu tượng quỷ và Otafuku
Trong Tiết Phân, hình ảnh Quỷ (Oni) thường được miêu tả với sừng, răng nanh, và mặc da hổ, đại diện cho tai họa và xui xẻo. Ngược lại, nhân vật Otafuku (お多福), với gương mặt phúc hậu và nụ cười tươi, biểu tượng cho phúc lộc và sự hòa giải.
5. Các món ăn truyền thống trong Tiết Phân
5.1 Ehōmaki
Món sushi cuộn lớn với nhiều loại nhân, thường là: cá hồi, trứng, nấm shiitake, dưa chuột, và tôm.
5.2 Đậu nành rang (Fukumame)
Đậu nành rang không chỉ dùng trong nghi lễ mà còn được ăn như một món ăn vặt, với ý nghĩa mang lại sức khỏe và phúc lộc.
5.3 Súp cá mòi (Iwashi no Miso-shiru)
Ở một số vùng, súp miso nấu cá mòi được chuẩn bị để bảo vệ gia đình khỏi tà khí.
6. Tiết Phân trong xã hội hiện đại
Ngày nay, Tiết Phân không chỉ giới hạn trong phạm vi gia đình hay đền chùa mà còn được tổ chức tại các sự kiện cộng đồng, trung tâm thương mại và trường học. Các cửa hàng tiện lợi và siêu thị bày bán Ehōmaki với nhiều biến tấu hiện đại, phù hợp với khẩu vị đa dạng.
Một số đền chùa lớn tại Nhật Bản như chùa Sensoji (Asakusa, Tokyo) hay đền Fushimi Inari (Kyoto) tổ chức lễ ném đậu với sự tham gia của các nhân vật nổi tiếng, thu hút đông đảo du khách.
Tiết Phân không chỉ là một lễ hội mang ý nghĩa tâm linh mà còn thể hiện sự gắn kết gia đình và cộng đồng. Lễ hội này là minh chứng cho cách người Nhật bảo tồn và phát triển văn hóa truyền thống trong dòng chảy hiện đại. Nếu có cơ hội, hãy tham gia một lễ Tiết Phân để cảm nhận sự đặc sắc và ý nghĩa sâu sắc của văn hóa Nhật Bản!