Khi nói đến những điều bí ẩn của hành tinh này, trong vô thức ai cũng hướng về đất nước Brazil với cánh rừng Amazon kỳ vĩ, với hơn 400 bộ lạc đang sinh sống và phần lớn trong số đó đã không giao tiếp với thế giới bên ngoài trong suốt hơn 5 thế kỷ qua. Nhưng bộ lạc bí ẩn nhất thế giới hiện nay lại chẳng thuộc về Amazon, mà là một bộ tộc tới từ Nhật Bản, đó là tộc người Ainu.
Ở Nhật Bản, bên cạnh dân tộc Yamato (hay còn gọi là người Nhật bản địa) là dân tộc chính của đất nước, còn có 2 dân tộc thuộc nhóm thiểu số là người Ryukyu và người Ainu. Nếu người Yamato sinh sống ở hầu hết các khu vực tại Nhật Bản với số dân lên đến hơn 120.000.000 người, thì người dân tộc thiểu số Ainu phân bố rải rác ở khu vực Hokkaido, quần đảo Kuril và đảo Sakhalin với dân số được ghi nhận chỉ ở khoảng 25.000 người. So với tỉnh Tottori – địa phương có dân số thấp nhất tại Nhật Bản với khoảng 600.000 người – số lượng người Ainu thấp hơn đến 24 lần. Vì vậy, mặc dù cả Ryukyu và Ainu đều là 2 dân tộc thuộc nhóm thiểu số, nhưng so với người Ryukyu vốn sinh sống tập trung ở đảo Okinawa với dân số trên 1.000.000 người, thì người Ainu với dân số ít ỏi và khu vực sinh sống tản mác đã chính thức được xem là “dân tộc thiểu số” của Nhật Bản.
Nguồn gốc chính xác của dân tộc Ainu đến nay vẫn được xem là một bí ẩn lớn. Trong lịch sử Nhật Bản, khoảng thời gian từ năm 10.000 đến năm 400 (TCN) được gọi là thời kỳ Jomon. Đây là thời kỳ được xem là nền văn hóa lớn đầu tiên của Nhật Bản. Nhiều học giả tin rằng người Jomon chính là người Ainu, hoặc ít nhất người Ainu có nguồn gốc từ người Jomon. Theo nghiên cứu cho thấy, người Jomon và người Ainu có cấu trúc hộp sọ và khuôn mặt tương tự nhau. Các mẫu DNA được lấy từ các mẫu xương cổ xưa cũng chỉ ra rằng người Jomon có nhiều điểm tương đồng về mặt di truyền với người Ainu, tuy nhiên lại rất khác với người Nhật hiện đại.
Cũng như gốc gác của tộc người Ainu, ngôn ngữ Ainu cũng hiện là một ẩn số. Hiện ngôn ngữ Ainu đang đứng trên bờ tuyệt chủng vì số lượng người nói tiếng Ainu chỉ còn khoảng 15 người và tất cả đều trên độ tuổi 60. Trong 3 thổ ngữ Ainu: Hokkaido, Sakhalin, và Kuril thì chỉ còn Hokkaido là còn tồn tại đến ngày nay. Điều đặc biệt chính là Ainu không có bảng chữ cái riêng và phải vay mượn bảng chữ cái Kana của Nhật. Và việc thiếu ngôn ngữ viết cũng là một trong những lý do làm ngôn ngữ Ainu tàn lụi sau khi có lệnh cấm vào những năm 1899. Hiện tiếng Ainu thường được dùng trong nghệ thuật kể chuyện hay còn gọi là Yukar (một trong những cách giao tiếp cổ của người Ainu).
Người Ainu có màu da sáng, cơ thể có nhiều lông, đôi mắt tròn và sâu, tóc hơi quăn kiểu lượn sóng. Không giống như người Nhật hiện tại, đàn ông Ainu có râu dày, dáng người cao to. Do đó mà cũng có nhiều giả thuyết cho rằng, người Ainu có nguồn gốc từ phương Tây.
Những người phụ nữ Ainu thời xưa có hình xăm trên môi, trông như nụ cười của những chú hề. Mục đích của hình xăm này mang nhiều ý nghĩa khác nhau. Có tài liệu cho rằng hình xăm này sẽ giúp những người phụ nữ chưa có gia đình trở nên thu hút hơn, đồng thời đây cũng là một biểu hiện của đức hạnh. Bên cạnh đó, một số tài liệu khác lại cho rằng, hình xăm này mang ý nghĩa là “nụ cười trên môi” với hàm ý ở những nơi lạnh lẽo như Hokkaido, việc nở một nụ cười là rất khó khăn nên hình xăm sẽ giúp người phụ nữ trông như luôn nở nụ cười. Để tạo ra những hình xăm này, người Ainu rạch từng phần nhỏ trên môi theo hình bán nguyệt bằng một con dao hành lễ, sau đó sẽ dùng than từ cây bạch dương để nhuộm màu cho vết xăm và cuối cùng là rửa lại bằng nước tro. Vết rạch đầu tiên sẽ được thực hiện khi những bé gái khoảng 6-7 tuổi. Các vết cắt này sẽ được rạch thêm mỗi năm cho đến khi đứa trẻ lớn lên và kết hôn. Chú rể chính là người thực hiện những vết rạch cuối cùng để biến hình xăm thành nụ cười. Mặc dù tập tục này đã bị Chính phủ Nhật Bản cấm vào khoảng đầu thế kỷ 19 nhưng nó vẫn tồn tại cho đến thế kỷ 20.
Trang phục truyền thống của người Ainu là loại áo choàng gọi là “Attsushi” (hay Attush), có chất liệu chủ yếu được dệt từ sợi cây và trang trí với nhiều họa tiết hình học. Những hoạ tiết hình học này không chỉ dùng để phân biệt giới tính, tình trạng hôn nhân, bộ tộc,… mà còn giúp người mặc xua đuổi tà ma. Attsushi có dáng áo tương tự với bộ Kimono của Nhật Bản, với những hoa văn truyền thống của người Ainu được thêu trên những đường viền xanh thẫm. Người Ainu mặc một loại quần bó bên trong chiếc áo choàng này. Các công đoạn tạo ra bộ y phục Attushi, từ xe chỉ, dệt cho đến thêu được thực hiện hoàn toàn bằng phương pháp thủ công bởi bàn tay tài hoa của người phụ nữ Ainu. Một chiếc áo tốt có thể mất đến 1 năm để thực hiện. Ngoài áo choàng Attushi, nam giới người Ainu còn đội một loại phụ kiện trông giống chiếc vương miện gọi là Sapanse trong những dịp trọng đại. Trong khi đó, phụ nữ Ainu sẽ đeo một chiếc băng đô bằng vải có thêu họa tiết gọi là “Matanpushi” và thỉnh thoảng, họ cũng sẽ diện thêm cả hoa tai và vòng cổ.
Về đời sống sinh hoạt, dân tộc Ainu thường dựng nhà dọc bờ sông hoặc bờ biển, nơi gần nguồn nước và giữ an toàn khỏi nguy hiểm ngoài tự nhiên.
Một điểm rất đặc biệt mà người dân Ainu khác với người Nhật bản địa đó là họ không ăn đồ sống. Với nền văn hóa săn bắn và hái lượm của mình, họ chỉ sử dụng những thực phẩm thu hoạch được từ việc săn bắt, hái lượm và sẽ nấu chín trước khi ăn. Theo dòng thời gian, một số bộ phận người Ainu đã chuyển sang hình thức sinh sống bằng nông nghiệp, đây cũng là một trong những phương pháp nhằm thu hoạch hoa màu và không phải bỏ hoang đất.
Vào thời xưa, người Ainu thường đánh bắt cá hồi, săn gấu, thu hoạch gỗ và các loại hoa quả để cung cấp cho đời sống sinh hoạt hằng ngày. Theo truyền thống, vai trò của người đàn ông là đánh bắt cá hồi bằng lưới, săn gấu và hươu bằng cung, mũi tên hoặc giáo. Trong khi đó, phụ nữ sẽ thu nhặt các loại thực vật. Đầu mũi tên và mũi giáo thường được tẩm độc của cá đuối gai độc để đảm bảo rằng những con vật bị thương không thể chạy đi quá xa. Thực phẩm truyền thống của người Ainu chủ yếu là cá hồi, hươu Ezoshika, thực vật hoang dã và cỏ.
Đối với người Ainu, nghề thủ công dường như là hoạt động sản xuất chính. Người đàn ông làm mộc như chạm khắc gỗ, còn người phụ nữ thì tạo ra các sản phẩm dệt, may thủ công. Ngày nay, khi đi đến các ngôi làng của người Ainu, du khách sẽ được chiêm ngưỡng những sản phẩm thủ công mang đầy tính nghệ thuật truyền thống này.
Người Ainu tin vào thuyết vạn vật hữu linh, nghĩa là mọi vật trên thế gian này đều có linh hồn. Vì vậy, người Ainu tôn trọng tất cả mọi vật, từ các loài động vật, thực vật cho đến các vật thể vô tri như sông, núi,… Đối với người Ainu, gấu là linh vật của dân tộc. Bởi lẽ, họ cho rằng, gấu chính là hiện thân của Thần Núi. Họ nuôi gấu như một thành viên trong gia đình, cho gấu ăn món người ăn và gấu sẽ sống ở trong một cũi gỗ lớn. Khi gấu được 2 hoặc 3 tuổi, gấu sẽ được hiến tế trong nghi lễ “Iyomante”. Nghi lễ Iyomante thường diễn ra vào mùa xuân vì đây là thời điểm mà lông gấu dày nhất và thịt gấu béo nhất. Gấu được hiến tế bắt buộc phải là gấu đực. Trong quan niệm của người Ainu, việc hiến tế gấu chính là giúp gấu thoát xác để sớm trở về với thế giới của các vị thần. Trong buổi lễ, người Ainu sẽ mặc những bộ trang phục đẹp nhất để tham gia vào một bữa tiệc linh đình với rất nhiều đồ uống, sau đó sẽ cùng nhau nhảy múa.
Trong lịch sử, người Ainu đã từng phải chịu sự phân biệt đối xử về kinh tế và xã hội trên khắp Nhật Bản. Chính phủ Nhật Bản cũng như phần lớn người dân đều xem họ là một tộc người bẩn thỉu, lạc hậu và nguyên thủy. Chính do vấn đề phân biệt chủng tộc này đã dẫn tới việc những người có nguồn gốc Ainu phải che giấu thân phận của mình, đồng thời có xu hướng kết hôn với người Nhật bản địa nhằm giảm bớt sự phân biệt đối xử cho con cháu của họ. Kết quả là hiện nay có rất nhiều người Ainu không còn phân biệt rõ với người Nhật Bản.
Và gần đây, người Ainu đã được tôn trọng nhiều hơn. Vào tháng 4/2019, Chính phủ chính thức công nhận Ainu là một dân tộc bản xứ của đất nước, đồng thời khuyến khích mọi người chấm dứt phân biệt đối xử với họ. Điều này đã dẫn đến sự đánh giá tích cực hơn về văn hóa của người Ainu, khôi phục lòng kiêu hãnh của họ về ngôn ngữ và di sản dân tộc.
Nằm cách trung tâm thành phố Sapporo, thủ phủ của Hokkaido khoảng 40 phút đi xe ô tô, “Sapporo Pirka Kotan” (Trung tâm quảng bá văn hóa Ainu) được khai trương vào năm 2003 nhằm giới thiệu đến người dân và khách du lịch nước ngoài về văn hóa Ainu và truyền bá thông điệp của họ ra thế giới. Tại đây, du khách có thể ghé các bảo tàng, nơi bảo quản, trưng bày đồ tạo tác, quần áo và vật dụng truyền thống. Trung tâm cũng là nơi tổ chức hội thảo về nghề thêu, chế tác nhạc cụ, biểu diễn múa và âm nhạc truyền thống Ainu. Du khách có thể tham gia các hội thảo về nghệ thuật thêu Ainu hoặc học cách làm nhạc cụ Ainu truyền thống Mukkuri (một cây đàn hạc bằng tre). Bằng cách tổ chức các sự kiện, các thành viên của cộng đồng có thể giúp cho thế giới hiểu rõ hơn về lịch sử và thân phận của họ.
Niềm tự hào của người Ainu có thể được nhìn thấy tại các sự kiện như: lễ hội Marimo tại hồ Akan và lễ hội Shakushain ở Shizunai. Ngoài ra, còn có một nhóm gồm 40 thành viên thuộc Dự án nghệ thuật Ainu, chia sẻ văn hóa thông qua ban nhạc hợp nhất rock – Ainu và quảng bá nghệ thuật thủ công. Các nhà hàng như Kerapirka ở Sapporo phục vụ thức ăn Ainu truyền thống và hoạt động như một trung tâm của cộng đồng địa phương.
Bước tiến mới nhất cho cộng đồng này là Symbolic Space for Ethnic Harmony (Không gian tượng trưng cho sự hòa hợp dân tộc) ở Shiraoi, Hokkaido, một khu phức hợp mới hiện đang được Chính phủ xây dựng để giới thiệu văn hóa Ainu. Được hình thành từ một Bảo tàng Quốc gia Ainu, Công viên Quốc gia về Hòa hợp Dân tộc và một cơ sở tưởng niệm, cơ sở này đã được lên kế hoạch khai trương vào tháng 4/2020 nhân Thế vận hội, nhưng đã bị trì hoãn do dịch bệnh Covid-19.
Những người Ainu còn sót lại cũng đang cố gắng khôi phục nét đặc trưng văn hóa của mình. Họ thậm chí còn có cả cờ riêng: Một lá cờ có nền xanh lam tượng trưng cho bầu trời và nước biển; một cánh cung màu trắng tượng trưng cho tuyết; và mũi tên có màu đỏ, tượng trưng cho loại độc thường được người Ainu sử dụng để tấn công kẻ thù (hiện tại đã bị Chính phủ Nhật Bản nghiêm cấm sử dụng nó).
Còn rất nhiều điều thú vị về tộc người Ainu mà với giới hạn ở bài viết này không thể trình bày hết được. Du khách hãy đặt cho mình một tour Nhật Bản để tự mình khám phá nhiều hơn nhé! Chúc các du khách có một chuyến đi với nhiều trải nghiệm thú vị!