Oni, hay quỷ (鬼) trong tiếng Nhật, không chỉ đơn thuần là những hình tượng quái dị bước ra từ trang sách tranh hay ẩn mình trong bóng tối của những ngôi đền cổ. Chúng là những sinh vật siêu nhiên sống động, in sâu vào tâm trí người Nhật qua bao thế hệ, hiện diện trong những câu chuyện dân gian rùng rợn, những lễ hội náo nhiệt và cả những triết lý Phật giáo sâu sắc. Có thể nói, Oni là một trong những yokai (妖怪, sinh vật siêu nhiên) nổi tiếng và đa diện nhất, nắm giữ một vị trí đặc biệt trong thế giới huyền bí đầy màu sắc của xứ sở Phù Tang.
1. Oni là gì? Vượt xa những bóng ma
Khi hình dung về Oni, có lẽ ấn tượng đầu tiên hiện lên trong tâm trí bạn là một gã khổng lồ với thân hình vạm vỡ, làn da đỏ rực hoặc xanh biếc, mái tóc bờm xờm như ngọn lửa, và đôi sừng nhọn vươn lên đầy thách thức. Chúng thường xuất hiện với vũ khí là chiếc kanabō (金棒), một loại gậy sắt to lớn được gắn đầy gai nhọn, sẵn sàng trừng phạt kẻ ác. Chiếc khố da hổ (tora-no-oya-dōgi, 虎の親子胴着) khoác hờ hững càng làm tăng thêm vẻ hung tợn và man dại của chúng.
Tuy nhiên, nguồn gốc của từ “Oni” lại ẩn chứa một sự thú vị bất ngờ. Nếu như ở Nhật Bản, Oni thường được liên tưởng đến những yêu quái đáng sợ, thì ở Trung Quốc, “Oni” lại mang ý nghĩa của những hồn ma, những linh hồn đã khuất. Giải thích cho sự khác biệt này nằm ở quan niệm cổ xưa của người Trung Quốc, nơi Oni được xem là hiện thân của linh hồn người chết.
Về nguồn gốc từ nguyên, có nhiều giả thuyết khác nhau. Một số học giả cho rằng “Oni” bắt nguồn từ “yin” (陰) trong triết lý âm dương (onmyodo, 陰陽道) của Trung Quốc du nhập vào Nhật Bản. Âm tượng trưng cho bóng tối, sự ẩn khuất, và những điều huyền bí. Một giả thuyết khác lại cho rằng từ này xuất phát từ “ongyo” (隠形), mang nghĩa “linh hồn vô hình” hay “hình dạng ẩn giấu”. Theo dòng chảy ngôn ngữ, “on” (隠, ẩn giấu) dần biến đổi thành “Oni”. Điều này gợi ý rằng, thuở sơ khai, Oni được coi là những сущность đáng sợ bởi sự vô hình, sự khó nắm bắt, không mang một hình dáng cụ thể nào trong thế giới hữu hình.
2. Vũ điệu bất ngờ cùng Oni trong ‘Kobutori Jiisan’
Trong kho tàng truyện kể dân gian phong phú của Nhật Bản, hình ảnh Oni hiện lên vô cùng đa dạng. Từ những kẻ ác độc gieo rắc kinh hoàng đến những sinh vật kỳ lạ với những tính cách độc đáo, Oni đã trở thành một phần không thể thiếu trong thế giới tưởng tượng của người Nhật. Một trong những câu chuyện nổi tiếng nhất có sự góp mặt của Oni là “Kobutori Jiisan” (こぶとり爺さん, Ông già có cái bướu). Câu chuyện kể về một ông lão tốt bụng có một cái bướu trên má. Một đêm nọ, ông lạc vào khu rừng và tình cờ gặp gỡ một đám Oni đang tổ chức tiệc tùng. Bất ngờ thay, thay vì hãm hại ông, những con quỷ lại bị thu hút bởi điệu nhảy vui nhộn và tiếng hát của ông lão. Chúng thậm chí còn đề nghị lấy đi cái bướu xấu xí để đổi lại những khoảnh khắc giải trí tuyệt vời.
Điểm đặc biệt của câu chuyện này nằm ở sự phá vỡ hình tượng truyền thống về Oni. Thay vì những kẻ hung ác, chúng hiện lên như những yokai hiếu khách, thích thú với âm nhạc và vũ điệu. Chi tiết ông lão nhảy múa cùng Oni đã trở thành một khoảnh khắc đáng nhớ, khắc sâu trong tâm trí bao thế hệ độc giả qua những trang sách tranh rực rỡ, những thước phim anime sống động và vô số các sản phẩm truyền thông khác.
Ngược dòng thời gian, nguồn gốc của “Kobutori Jiisan” có thể được tìm thấy trong “Uji Shui Monogatari” (宇治拾遺物語), một bộ sưu tập truyện dân gian được biên soạn vào đầu thời kỳ Kamakura. Mặc dù cốt truyện có những nét tương đồng với phiên bản hiện đại, nhưng những con Oni trong bản gốc lại mang những đặc điểm kỳ dị hơn nhiều. Chúng được miêu tả với làn da đa dạng sắc màu – có con đỏ tươi khoác áo xanh, có con da đen mặc đồ đỏ. Thậm chí, một số chỉ mặc khố, con thì không có miệng, con lại chỉ có một mắt. Cả một trăm con quái vật kỳ lạ tụ tập lại, tạo thành một vòng tròn và say sưa trong bữa tiệc linh đình, một khung cảnh vừa quái dị vừa đầy cuốn hút khiến ông lão không khỏi kinh ngạc.
3. Sắc màu ẩn sau lớp da quỷ: Ý nghĩa của Oni đỏ và xanh
Trong thế giới Oni, hai màu sắc nổi bật nhất có lẽ là đỏ và xanh (hoặc lam). Chúng xuất hiện thường xuyên trong các câu chuyện dân gian, trong các tác phẩm nghệ thuật và đặc biệt là trong lễ hội ném đậu Setsubun. Tuy nhiên, sự xuất hiện của một con Oni đen trong “Kobutori Jiisan” đã mở ra một thế giới đa sắc màu hơn của loài quỷ này. Nếu đã có Oni đen, thì việc tồn tại những Oni với các màu sắc khác cũng không còn là điều quá xa lạ.
Trong lễ hội Setsubun, Oni đỏ và xanh là hai hình tượng truyền thống và phổ biến nhất. Thế nhưng, ngoài ra, người ta còn thấy sự hiện diện của Oni vàng (hoặc trắng), xanh lá và đen, tạo thành một bộ ngũ sắc. Năm màu sắc này không chỉ đơn thuần là sự ngẫu nhiên, mà chúng còn mang một ý nghĩa sâu sắc, bắt nguồn từ giáo lý Phật giáo về Ngũ Uẩn (Gogai, 五蓋), tượng trưng cho năm chướng ngại vật trói buộc tâm trí con người, ngăn cản sự giác ngộ. Đồng thời, màu sắc của Oni cũng liên kết với các nguyên lý Âm Dương và Ngũ Hành (Onmyo Gogyo, 陰陽五行説) trong triết lý phương Đông.
-
Oni đỏ tượng trưng cho tham lam (tonyoku, 貪欲), một trong Ngũ Uẩn. Con quỷ này đại diện cho những ham muốn vật chất, lòng tham vô đáy và những khao khát không ngừng. Hình ảnh Oni đỏ cầm chiếc gậy sắt kanabō, gắn liền với câu ngạn ngữ nổi tiếng “Oni ni kanabo” (鬼に金棒, Quỷ có thêm gậy sắt) – ý chỉ sức mạnh tăng lên gấp bội, càng làm nổi bật đặc tính này.
-
Oni xanh đại diện cho sự giận dữ (shinni, 瞋恚), bao gồm ác ý, thù hận và cơn thịnh nộ. Người ta tin rằng, việc ném đậu vào Oni xanh trong lễ hội Setsubun sẽ mang lại hạnh phúc và thịnh vượng, xua tan những điều xấu xa và nuôi dưỡng lòng từ bi.
-
Oni vàng (hoặc trắng) biểu thị sự lo âu (joko, 掉挙), đại diện cho sự hối tiếc, những trăn trở không nguôi và sự bám víu cố chấp vào quá khứ. Con Oni này thường được miêu tả mang theo một chiếc cưa, tượng trưng cho sự dằn vặt và khó dứt bỏ.
-
Oni xanh lá đại diện cho lười biếng (konchin, 惛沈), bao gồm sự buồn ngủ, uể oải, thói quen trì hoãn, thèm ăn vô độ và sự thiếu nghiêm túc trong cuộc sống. Cầm trên tay chiếc naginata (長刀, một loại vũ khí cán dài), việc ném đậu vào Oni xanh lá mang theo hy vọng cầu nguyện cho sức khỏe tốt và tinh thần minh mẫn.
-
Oni đen tượng trưng cho sự nghi ngờ (gi, 疑), mang theo một chiếc rìu và đại diện cho sự thiếu tin tưởng vào bản thân và người khác, cũng như thói quen phàn nàn và oán trách.
Mặc dù Oni thường mang tiếng xấu là những kẻ phản diện đáng sợ, nhưng những tật xấu mà chúng tượng trưng lại là những khía cạnh quen thuộc trong chính bản chất con người. Trong thời cổ đại, có lẽ người ta đã mượn hình ảnh Oni trong lễ hội Setsubun như một cách để nhìn nhận lại những thiếu sót của bản thân, một lời nhắc nhở về sự cần thiết của việc tu dưỡng và hoàn thiện nhân cách. Như vậy, màu sắc của Oni có thể được xem như những chiếc gương phản chiếu tâm hồn con người. Bằng hành động ném những hạt đậu, người ta không chỉ mong muốn xua đuổi tà ma, mà còn là một nghi thức để loại bỏ những ham muốn tiêu cực và hướng tới một cuộc sống tốt đẹp hơn.
Tuy nhiên, không phải tất cả Oni đều mang trong mình sự hung tợn và ác ý. Trong dòng chảy văn hóa dân gian, vẫn tồn tại những Oni hiền lành, thậm chí còn mang đến những phước lành và sự bảo hộ cho con người. Vào thời kỳ cổ xưa, Oni đôi khi còn được coi là những sinh vật linh thiêng, nắm giữ sức mạnh siêu nhiên. Có lẽ, những Oni cầu nguyện cho sự an lành của con người là những anh hùng thầm lặng, vượt xa những định kiến thông thường về loài quỷ dữ. Câu chuyện về Oni vẫn tiếp tục được kể, được diễn giải và được tái hiện trong vô vàn hình thức nghệ thuật, chứng minh cho sức sống mãnh liệt và vai trò không thể thiếu của chúng trong bức tranh văn hóa đa sắc màu của Nhật Bản.